نشست علمی آسیب شناسی خانه های تاریخی گیلان صبح روز پنج شنبه ۲۰ مهر، با هدف معرفی و شناساندن خانه های تاریخی گیلان به عنوان دستاوردهای فرهنگی و تاریخی استان و نیز اقدامات پژوهشی در مورد جنبه های گوناگون این خانه ها، به همت پژوهشکده­ ی گیلان­ شناسی دانشگاه گیلان و با همکاری اداره­ ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان، در تالار اجتماعات دکتر رحمدل پژوهشکده برگزار شد. علی امیری، سند پژوه و محقق گیلانی و دبیر این نشست علمی، ضمن خیرمقدم به مدعوین، به بیان اهداف این نشست و معرفی سخنرانان پرداخت و این نشست را حاصل سلسله جلسات پژوهشی اداره­ ی میراث فرهنگی و پژوهشکده­ ی گیلان شناسی دانست. دکترسید هاشم موسوی، عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه گیلان و رئیس پژوهشکده­ ی گیلان شناسی، به عنوان اولین سخنران برنامه، ابتدا با معرفی علم مردم شناسی، کارکرد خانه را  چیزی فراتر از محل بقا و زیست دانست  و  پیرامون مردم شناسی خانه های تاریخی گفت: از منظر مردم شناسی، خانه نوعی فرهنگ است که درک آن با در نظر گرفتن تمام وجوه نمادین، نهادین، مادی و زیباشناسانه­ ی خانه امکان­پذیر است، چرا که خانه از نظر مردم شناسی، محل نگهداری حافظه­ ی خانوادگی و همچنین مجموعه ای از ارزش ها و معانی است که هویت یک قوم یا ملت را تعریف می­کند و این مورد، موضوع مهمی است که مردم شناسان در پژوهش های خود به آن توجه دارند. این استاد دانشگاه، در ادامه با طرح این سؤال که چرا در طول تاریخ خانه دار شدن تا این اندازه برای انسان مهم بوده است؟ گفت: آن چیزی که خانه­ ی انسان را از لانه­ ی حیوانات و دیگر جانوران متمایز می­کند، آن است که خانه­ ی آدمی محصول اراده و آگاهی انسان­ها و تأمین کننده­ ی نیاز معنوی و تکاملی آن­هاست. حرمت انسان و بهره مندی از حریم خصوصی خانه سبب شده است تا مردم شناسان از خانه به عنوان «حریم فرهنگی» یاد کنند. وی در ادامه با اشاره به نقش اطلاعات و فناوری ارتباطات بر زندگی امروز گفت: هر چند فن آوری جدید، خانه هایی می سازد که درک سنتی ما را از مفهوم خانه که محلی برای آرامش و حرمت اهل خانه بود، برهم می­ریزد، اما باید با تلاش معماری جدید را مدیریت نموده و الگوی معماری سنتی را متناسب با شرایط جدید حفظ کرد. این پژوهشگر همچنین پیرامون کارکرد تعلیمی، تجاری و اشتغال خانه در گذشته، خاطرنشان کرد: به واسطه­ ی انقلاب صنعتی، عملکردهای بسیاری از خانه­ ها گرفته شد که برخی از آن­ها امروزه با انقلاب اطلاعاتی دوباره به خانه ها بازگشته­ اند، وی در انتها ابراز امیدواری کرد، ساختار معماری جدید، کارکردهای سنتی را باز آفرینی نماید. امیری، در ادامه­ ی این نشست، قبل از دعوت سخنران بعدی یه جایگاه، گفت: متاسفانه ما در حوزه­ ی معماری گیلان، خصوصاً خانه ­های روستایی و شهری، کار مدون زیادی نداریم که در این میان تنها، کتابی پیرامون خانه­ های شهری از  دکترشفیعی مبرهن و  کتابی درباره­ ی خانه های روستایی از دکتر مژگان خاکپور در ردیف دانشنامه­ های تاریخ وتمدن گیلان در دسترس ما قرار دارند. متاسفانه پس از این دو کتاب، پژوهشگران  بیشتر به سمت نگارش مقالات پژوهشی روی آورده­ اند و از این رو ما در زمینه­ ی خانه های تاریخی گیلان، دچار کمبود منابع تخصصی هستیم. سخنران بعدی،  دکتر مژگان خاکپور، استادیار دانشکده­ ی معماری و هنر دانشگاه گیلان، ضمن اشاره به اهمیت معماری در بازشناسی خود از دیگری گفت: معماری مهم­ترین بخش فرهنگ یک جامعه است و باید نگاهی فراتر از واژه­ ی معماری بدان داشت. کالبد فیزیکی به خودی خود شکل نمی­گیرد، مگر این­که نیازهای انسان را شکل داده و پرورش دهد. بنابراین شناخت عقبه­ ی معماری کمک می­کند پاسخ صحیحی برای معماری در آینده متناسب با نیازهای انسان داشته باشیم. وی روند شکل گیری رشت و چگونگی گسترش آن را در میان دو حکومت محلی کیاییان و آل اسحاق را برشمرد و گفت: بندر پیربازار، ایران را به اروپا وصل می­کرد و شکل گیری و توسعه­ ی بازار و مرکز تجاری رشت، شرق به غرب بود. خاکپور با پرداختن به اهمیت جغرافیای سیاسی شهر رشت و کنش های اقتصادی شکل گرفته در این شهر، تاکید کرد از دیرباز، رشت و به ویژه قزوین،  به عنوان محلی برای انتقال مال التجاره و واسط ایران و اروپا عمل می نموده است. محلات و خانه های تاریخی و مهم رشت نیز در همین مسیر ساخته شده بودند. بنابراین اگر بخواهیم به دنبال هویت جمعی و حافظه­ ی تاریخی خود بگردیم، باید در همین منطقه آن را جستجو کنیم. خاکپور همچنین به استفاده از مصالح پایدار در معماری بومی شهری اشاره کرده و یادآور شد: طبقه­ ی تجار که تمکن مالی داشت، از مصالح محکم و پایدار استفاده نمود و به همین دلیل نمونه­ ی این خانه ها امروزه موجود است؛ ولی خانه های طبقه­ ی فرودست به  استفاده از مصالح ناپایدار و تجزیه پذیر از میان رفته و ما اکنون نمی توانیم در مورد نوع معماری آن مطالعه نماییم. این استاد دانشگاه،  ضمن شرح سلسله مراتب دسترسی به خانه ها گفت: در گذشته وجود قلمروپاها، دالان­ها و کوچه های بن بست، حریمی بودند که افراد غریبه را برای ورود به آن محیط دچار شک و تردید می­کردند. در واقع این عناصر، پالایش دهنده­ ی افراد برای ورود به شمار می­رفتند.  تقدسِ خانه در گذشته به اندازه­ای بالا بود که برای ورود به آن، مراتب خاصی در نظر گرفته می شد؛ چنان­که افراد کم­ کم از محیط کاملاً عمومی به درجه­ ی نهایی محرمیت وارد می­شدند؛ اتفاقی که در خانه های امروزی به چشم نمی خورد. خاکپور ضمن معرفی خانه­ های قربانی، نصیری و سوار رخش در رشت، به ویژگی های آن­ها و عناصر کالبدی این خانه­ ها از جمله دیوار، حیاط، ایوان و اتاق اشاره کرد و گفت: وجود دیوار نشان دهنده­ ی مالکیت قطعی بود که برخلاف داخل خانه، به جای تزئینات، دارای تناسب و قرینه بود. حیاط خانه­ های تاریخی مانند امروز تنها راه عبور به داخل خانه نبود، بلکه بخشی از عناصر مربوط به فضای آزاد را به داخل خانه می آورد. در بافت قدیم رشت، حیاط خانه‌ها انواع مختلفی داشت که از میان آن‌ها می‌توان به حیاط اصلی، حیاط خدماتی و حیاط واسط اشاره کرد. تعداد اتاق های خانه­ های گذشته بر اساس نیاز افراد شکل می­گرفت و کارکردی چون امروز را دارا نبود. او در ادامه به معرفی خانه های چهاردهی، قدیری و صفرزاده به عنوان خانه هایی برخوردار از عناصر خاص تزئینی پرداخت و پیرامون موضوع حریم های مخصوص زنانه و مردانه، خانه های گیلان را برون­گرا و فارغ از کارکرد جنسیتی دانست و گفت: با توجه به اثرگذاری فرهنگ کار و تعامل زنان و مردان در گیلان، در بررسی معماری داخلی خانه‌های قدیمی رشت، واضح است که هیچ‌گاه الزامی به حفظ محرمیت زن وجود نداشته است، چرا که زن در خانه­ های گیلانی نه تنها پنهان نمی شود، بلکه همواره نقش مهمی را ایفا می­کند و بدون هشتی و دالان، با دنیای بیرون ارتباط دارد. حتی الگوی اقتصادی تجارتی نیز نتوانست موجب بروز فضاهای جنستی در مسکن این منطقه شود. لذا در تمایز بارز الگوهای متأثر از خصوصیات اجتماعی و اقتصاد معیشتی، این ویژگی های اجتماعی- فرهنگی است که نقش مهم­تری در بروز شکل معماری دارد. سخنران بعدی این نشست، دکتر سید مهدی میرصالحی، کارشناس مسئول بناها و محوطه‌های تاریخی استان نیز، ضمن نمایش تصاویر و نمونه­ هایی از تخریب بناها و خانه­ های تاریخی در گیلان، محور سخنان خود را مسائل مربوط به چالش‌های ثبت و حفاظت از خانه­ های تاریخی قرار داد و گفت: مواردی چون تملک، داشتن مالک خصوصی، نبود بودجه­ ی کافی، متناسب نبودن نیازهای امروز با ساختار گذشته، ناهماهنگی بین سازمان­های مربوطه و فقدان هدف مشترک، کمبود گروه­ های مردم ­نهاد در جهت حفظ بناها، آموزش ناکافی، انتصاب مدیران غیرسازمانی و غیر متخصص در سازمان و… از مشکلات ثبت و نگهداری این دست خانه‌هاست. وی همچنین در بحث نقش عوامل طبیعی افزود: رطوبت بالای گیلان از یک سو و رشد گیاهان بر بدنه­ ی بناهای گیلان که عمدتا از مصالح سلولزی ساخته شده است، باعث ناپایداری و تخریب بنا می شود. به همین دلیل عمر بناهای میراثی گیلان از ۲۰۰سال تجاوز نمی کند. این کارشناس مسئول، در ادامه با بیان اینکه در استان گیلان شش شهر تاریخی داریم، اظهار داشت درگذشته، شهرداری رشت دارای شهردار بافت تاریخی برای بناهای خود بود. این درحالی است که چنین پدیده­ ای دیگر برای شهرداری تعریف نشده است؛ حال آن­که فراهم آوردن چنین مسئولیتی، یکی از راهکارهای موفقیت در عرصه­ ی حفظ و نگهداری خانه های تاریخی برای کمک به توسعه­ ی گردشگری برای شهرهایی با ویژگی های تاریخی است. میر صالحی با طرح این سوال که مسئله­ ی خانه­ های تاریخی ضرورت است یا اولویت؟ پاسخ داد، بی­ شک همه بر این باوریم که مرمت بناهای تاریخی ضروری است، اما وقتی در جامعه­ ای زندگی می کنیم که تأمین نیازهای اولیه­­ ی آن با مشکل روبروست، نگهداری بناهای تاریخی نیز  با موانع مضاعفی مواجه و از اولویت خارج می­شود وی نقش شهرداری ها و سازمان مسکن را در حفظ بناها بسیار تاثیر گذار دانست و تاکید کرد: توسعه­ ی شهرها نباید در بافت مرکزی صورت بگیرد تا این­چنین شاهد انبوه سازی در بافت تاریخی باشیم؛ لازم است شهرداری ها در طرح تفصیلی شهرها اصلاحاتی ایجاد نمایند. وی در ادامه افزود: نیازهای زندگی امروز، چالشی را بوجود آورده که دیگر کسی نمی تواند در بناهای تاریخی زندگی کند و تنها می توان این بنا را حفظ و برای مصالح فرهنگی تغییر کاربری داد. میرصالحی همچنین در تأکید بر اهمیت آموزش و تبلیغات خاطرنشان کرد: وقتی در سیستم آموزشی و  همچنین در رسانه­ ی ملی­مان، تدبیر و برنامه‌ای درباره­ ی حفظ و ارزش بناهای تاریخی نیست، چگونه انتظار تربیت مدیرانی را داریم که با اعتقاد به ارزش فرهنگ و حفظ بافت تاریخی، از تخریب آن جلوگیری نمایند؟ در ادامه­، آخرین سخنران این نشست، دکتر روشن بابایی همتی، عضو هیأت علمی پژوهشکده­ ی گیلان­شناسی، به نقش خانه های تاریخی در توسعه­ ی گردشگری پرداخت وگفت: هرچند هرروز ساخت و ساز در شهرها با سرعت بیشتری ادامه دارد ولی خصوصی بودن شهرداری های کشور و نیاز به ایجاد درآمد پایدار موجب می شود به خانه های تاریخی از جنبه درآمدزایی بیشتر توجه کنیم. وی همچنین افزود: گردشگری از دید یونسکو شامل گردشگری ساحلی، گردشگری فرهنگی و گردشگری خلاق است. او ضمن اشاره به سه رکن اساسی توسعه­ ی گردشگری یعنی مکان(خانه تاریخی)، انسان(گردشگر) و سرمایه‌گذاری (تجهیز جاذبه)، به اهداف و نقش خانه های تاریخی در توسعه­ ی گردشگری گیلان پرداخت و تأکید کرد: خانه های تاریخی می توانند یکی از پایه­ های مشارکت خلاق مردم در زمینه­ ی گردشگری را فراهم آورند؛ وقتی نسل سوم گردشگری، یعنی گردشگری خلاق در یک جامعه رونق بگیرد، ناگزیرگردشگری فرهنگی را نیز در دل خود خواهد داشت، چرا که صنایع فرهنگی و هنری شامل یک نماد و جذابیت فرهنگی مهم است که بر اقتصاد شهری تأثیر می گذارد و به عنوان محرکی برای توسعه و احیای شهری در ناحیه محلی عمل می‌کند. این استاد دانشگاه با اشاره به این مهم که از میان ۵۳ شهر استان گیلان، ۳۲ شهر دارای ظرفیت های گردشگری­ اند، اما  استان گیلان در لایه­ ی سوم گردشگری ایران قرار دارد، ابراز تأسف کرد و گفت: ما نباید به راحتی بپذیریم که گردشگران خارجی ابتدا  شهرهایی چون اصفهان و شیراز را به عنوان مقاصد اولیه­ ی گردشگری انتخاب کنند و گیلان به عنوان مقصد سوم دیده شود. توجه به این موضوع باعث افزایش ورود گردشگر، اشتغال، برندسازی و توسعه­ ی پایدار شهری  خواهد بود. بابایی همتی در ادامه  به  خانه­ های ثبت نشده­ ای در گیلان اشاره  نمود که  برای کاربری های خاص در نظر گرفته شده اند  که از آن میان می­توان از خانه­ ی گیاه تازه به عنوان خانه­ ی هنرمندان، خانه­ ی دارابی به عنوان خانه­ ی معمار، خانه­ ی جلوه به عنوان خانه­ ی خبرنگار و خانه­ ی نوه دختری ناصرالدین شاه به عنوان کافه رادیو،  نام برد و پیشنهاد کرد که در راستای ارتقای صنعت گردشگری گیلان می توان به  ساخت خانه های مینیاتوری از خانه های قدیمی و نیز طراحی سامانه­ ی ثبت بناهای ارزشمند، مانند استان تهران همت گمارد. وی در  پایان سخنان خود گفت: یک انسان پس از گذشت ۷۰ سال می‌تواند ازکارافتاده  و فرتوت شود، اما یک بنای ۷۰ ساله می‌تواند پس از طی این مدت، دگرباره متولد و در زمینه­ ی  فرهنگی و اقتصادی موثر واقع شود. در بخش صحبت های مدعوین این نشست، احمد رمضانپور، عضو شورای شهر رشت،  پیرامون حفظ بناهای تاریخی و توسعه­ ی گردشگری رشت گفت: در شورای پنجم در دوره­­ ی  چهارساله­ ی پیش رو، مبحث بناهای تاریخی، بسیار حائز اهمیت و توجه است؛ با پیگیری‌هایی که کمیسیون فرهنگی شورا انجام داده، در تلاش هستیم تا با سامان‌دهی این بخش، بتوانیم رشت را تبدیل به شهر مقصد برای گردشگران  نموده و صنعت گردشگری استان را هم بیش از پیش رونق دهیم و این امر مستلزم نگهداری و نوسازی خانه­ های تاریخی این استان است. مهندس روبرت واهانیان،  گیلان شناس و پیشکسوت معماری نیز، پیرامون حفظ اماکن تاریخی و مذهبی گفت: یکی از مواردی که ما به راحتی از کنارش می­گذریم،  بحث نوسازی بناها و اماکن مذهبی، تاریخی است. متاسفانه در بسیاری از نوسازی بقعه های مذهبی، میراث فرهنگی مذهبی نیز از بین می­رود. اغلب در این بناها، اشیاء و تزئیناتی زیبا موجود است که می توان با انتقال آن­ها  به موزه، این اشیای تاریخی را، از گزند آسیب حفظ  نمود. وی یکی از تزیینات بقعه های گیلان را ضریح های چوبی نفیس خواند و افزود: این ضریح های چوبی که به زیبایی تزیین می شدند، بیانگر هنر صنعتگران ما بودند، متاسفانه در این نوسازی ها نابود و یا مفقود شده­ اند. واهانیان به نمونه­ ای از این صندوق های چوبی که در بقعه­ ی سلیمانداراب موجود است و در خاطرات ناصرالدین شاه  نیز توصیف شده است، اشاره نمود. از دیگر برنامه‌های این نشست می توان‌ به پخش گزیده­ ای از فیلم معرفی موزه­ ی میراث روستایی گیلان، ساخته­ ی محمدعلی اینانلو و امیر نیک­ کردار و برگزاری نمایشگاه معرفی خانه­ های روستایی، توسط موزه­ ی میراث روستایی گیلان، اشاره کرد.